Een Gelders profiel in 12 punten
In deze samenvatting van de Gelderse Cultuur- en Erfgoedmonitor trekken we 12 overkoepelende conclusies: drie conclusies per kapitaal en één voor elk van de drie verdiepingen. Elk van onderstaande conclusies wordt op deze pagina in meer detail uitgewerkt.
- Gelderland heeft relatief veel musea, bibliotheken en podiumkunstlocaties.
- Gelderland heeft relatief veel culturele instellingen, maar relatief weinig aanbod.
- Het aantal culturele mbo-studenten neemt af. Er zijn weinig culturele hbo-/wo-opleidingen in Gelderland.
- Het Gelderse cultuuraanbod wordt goed bezocht.
- Een grote meerderheid van de Gelderlanders bezoekt en beoefent kunst, cultuur en erfgoed. Jongeren zijn actiever, maar ook kritischer rondom kunst, cultuur en erfgoed.
- Het percentage vrijwilligers in de culturele sector is licht gestegen, maar lidmaatschap van culturele verenigingen is afgenomen.
- De werkgelegenheid, het aantal zelfstandigen en aantal bedrijfsvestigingen zijn in 2023 voorbij het niveau van voor de coronacrisis.
- De provinciale uitgaven dalen, uitgaven door gemeenten nemen toe.
- De eigen inkomsten én lasten van culturele instellingen zijn gestegen tussen 2021 en 2022.
- De Groene Metropoolregio heeft een rijkere culturele infrastructuur en meer culturele werkgelegenheid dan andere Gelderse regio’s.
- Gelderland heeft een voorloperspositie in de totstandkoming en ondersteuning van multifunctionele culturele organisaties (MFCO’s) – het combineren van verschillende functies blijft een uitdaging.
- De inkomsten van erfgoedinstellingen bestaan voornamelijk uit sponsoring, private fondsen en – in mindere mate – gemeentelijke subsidies.
Cultureel kapitaal
Gelderland heeft relatief veel musea, bibliotheken en podiumkunstlocaties
Gelderland neemt een sterke positie in wat betreft fysieke culturele infrastructuur (organisaties en/of vestigingen waar cultuuraanbod plaatsvindt) voor musea, letteren en podiumkunsten in vergelijking met andere provincies. Omgerekend naar het aantal per 100.000 inwoners bevond Gelderland zich in 2023 op de 4e plek in vergelijking met andere provincies wat betreft het aantal musea en theaterzalen, en nam de provincie zelfs een 3e plek in wat betreft het aantal organisaties met zalen voor professionele podiumkunsten. En hoewel Gelderland op de 6e plaats stond wat betreft het aantal bibliotheekvestigingen per 100.000 inwoners, nam de provincie in absolute aantallen de 2e plaats in. De culturele infrastructuur is niet in alle domeinen even sterk. Waar Gelderland voorheen een sterke positie innam wat betreft het aantal bioscopen (in 2018 op plek 1), is de provincie in 2023 gedaald naar de 7e plek. Binnen andere domeinen is het aantal organisaties en/of vestigingen de afgelopen jaren stabiel.
Ook verschillen in de aanwezige infrastructuur van erfgoed in deze provincie vallen op. Waar Gelderland bijvoorbeeld een hoog aantal archeologische rijksmonumenten kent in vergelijking met andere provincies, is dit voor het aantal gebouwde rijksmonumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten minder het geval. Gerelateerd hieraan liet de Verdieping Erfgoed zien dat het noodzakelijk is om op structurele wijze informatie te verzamelen over kleinere erfgoedinitiatieven.
Gelderland heeft relatief veel culturele instellingen, maar relatief weinig aanbod
Uit openbaar beschikbare data van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) blijkt dat het Gelderse cultuuraanbod in 2023 onderweg is naar het niveau van voor corona (Cultureel Kapitaal) – activiteiten georganiseerd in bibliotheken, podiumkunstvoorstellingen en tijdelijke tentoonstellingen in musea kruipen weer toe naar de aantallen van 2019. Voor popmuziekoptredens overstijgt het aantal voorstellingen in 2023 zelfs de aantallen uit 2019.
Opvallend is dat de aanwezigheid van de vele culturele locaties zich niet altijd vertaalt in een evenredig groot aanbod. Alleen voor bibliotheken geldt dat de positie van Gelderland in vergelijking met andere provincies wat betreft het aantal bibliotheken (plek 6) en het aantal georganiseerde activiteiten (plek 3) positief afwijkt. Het omgekeerde zien we bij musea en de professionele podiumkunsten. Zo nam Gelderland in 2023 een 3e plek in wat betreft het aantal organisaties voor professionele podiumkunsten, maar staat het voor aantal georganiseerde voorstellingen op plek 6 in vergelijking met andere provincies (in 2022 was deze verhouding 3 versus 9). Kenmerkend is wel de sterke positie die Gelderland inneemt wat betreft cabaretvoorstellingen: een 3e plek in vergelijking met andere provincies.
Aantal culturele mbo-studenten neemt af – weinig culturele hbo-/wo-opleidingen in Gelderland
Er is tussen 2017 en 2022 een sterke afname van het aantal mbo-studenten in Culturele opleidingen, zowel landelijk als in Gelderland, terwijl het aantal hbo- en wo-studenten aan culturele opleidingen in diezelfde periode relatief stabiel blijft. Mogelijk hebben mbo-studenten hun opleiding in coronatijd uitgesteld en trekt dit nog bij.
Er zijn relatief weinig culturele opleidingen op het hbo in Gelderland in vergelijking met andere provincies, wat veelal te verklaren is doordat de meeste culturele opleidingen van ArtEZ zich in Overijssel bevinden, en de andere Gelderse hogescholen relatief weinig culturele opleidingen aanbieden, vergeleken met hogescholen elders.
Landelijk steeg het aantal studenten aan culturele wo-opleidingen tussen 2018 en 2022, maar in Gelderland was er een lichte daling. Gelderland heeft, in vergelijking met andere provincies, een relatief gering aantal culturele wo-opleidingen.
Sociaal kapitaal
Gelderse cultuuraanbod goed bezocht
Landelijk beschikbare registratiedata maken het mogelijk een beeld te geven over cultuurdeelname in Gelderland (Sociaal Kapitaal). In en na 2022 weten mensen het Gelderse culturele aanbod, na een dip in de coronajaren, weer in groten getale terug te vinden. Voor muziekoptredens overstijgt het aantal bezoeken in 2022 en 2023 weer de aantallen van voor corona. Ondanks een relatief lager aanbod wat betreft muziekvoorstellingen in vergelijking met andere provincies, zijn muziekoptredens in Gelderland veel bezocht (4e plek in 2023). Naast muziek worden met name musea (2e plek) en bibliotheken (4e plek) in Gelderland veelvuldig bezocht in vergelijking met andere provincies. Ondanks een daling in het aantal bioscopen en de capaciteit (Cultureel Kapitaal), blijft Gelderland in 2022 en 2023 op een 6e plek staan in vergelijking met andere provincies wat betreft bezoekcijfers. Het sinds 2017 verminderde aantal bioscopen lijkt dus (nog) niet bij te dragen aan lagere bezoekcijfers.
Grote meerderheid Gelderlanders bezoekt en beoefent kunst, cultuur en erfgoed. Jongeren zijn actiever, maar ook kritischer rondom kunst, cultuur en erfgoed.
Met een peiling onder ruim 1.900 Gelderlanders (Cultuurpeiling) kunnen we verder inzoomen op de verschillende vormen, disciplines en de betrokkenheid bij cultuur in de provincie. Inwoners van Gelderland bezoeken en beoefenen vaak cultuur voor hun plezier en ontspanning. Hun persoonlijke ontwikkeling en de mogelijkheden voor sociaal contact die cultuurdeelname bieden, spelen daarbij minder een rol. Dit kunnen belangrijke aanknopingspunten zijn voor beleidsmakers en mensen die werken bij culturele organisaties, om na te denken over hoe het cultuuraanbod in hun regio bij de inwoners onder de aandacht gebracht wordt.
Een grote meerderheid van de Gelderse inwoners neemt deel aan culturele activiteiten. Zo heeft 89% in het afgelopen jaar minstens één culturele activiteit bezocht, en bracht 74% van hen minstens één keer een bezoek aan een erfgoedlocatie of -evenement. Popconcerten, bioscoopbezoeken en musea behoren tot de meest populaire activiteiten, gevolgd door theater- en cabaretvoorstellingen. Wanneer mensen geen cultuur bezocht hebben, geven zij als reden hiervoor een gebrek aan interesse aan, maar ook dat zij hier geen geld voor hadden. Ook gezondheidsproblemen zijn een reden om geen cultuur te bezoeken.
Ook beoefent 78% van de Gelderlanders zelf een culturele activiteit. Niet-beoefenaars doen dat voornamelijk niet omdat ze er geen interesse in hebben, en/of omdat zij hier geen tijd voor hebben. Deze informatie vormt een belangrijk aanknopingspunt voor culturele instellingen om het aanbod beter op de bezoeker af te stemmen.
Daarnaast kijken we naar verschillen tussen groepen Gelderlanders. Daarin zagen we dat jongeren meer cultuur bezochten en beoefenden dan anderen, maar óók dat zij kritischer zijn in hun oordeel over het Gelderse cultuuraanbod. Ook geven jongeren vaker dan andere leeftijdsgroepen aan dat tijdsgebrek een reden is om niet aan cultuurbeoefening te doen. 65+’ers, daarentegen, laten een grotere belangstelling voor erfgoed zien. En hoewel zij minder dan anderen cultuur bezochten en beoefenden, zien we dat zij zich meer inzetten voor de cultuursector – bijvoorbeeld door vrijwilligerswerk, of door het geven van donaties.
Percentage vrijwilligers in culturele sector is licht gestegen, maar lidmaatschap van culturele verenigingen is afgenomen
Door middel van de Cultuurpeiling kunnen we de steun en betrokkenheid van Gelderlanders bij de culturele sector inzichtelijk maken . Hoewel het aandeel inwoners dat onbetaald werk voor de culturele sector verricht licht is gestegen sinds 2022 (van 9% naar 11%), is het lidmaatschap van culturele verenigingen in diezelfde periode van 10% naar 6% gedaald. Dit duidt op een stijgende voorkeur voor individuele cultuurdeelname. Daarnaast zien we dat 22% van de Gelderlanders lid is van de bibliotheek. Volgens landelijk vergelijkbare cijfers staat Gelderland in 2023 op een vijfde plek ten opzichte van andere provincies wat betreft het aantal bibliotheekleden. Ook komt uit de cultuurpeiling dat 29% van de Gelderlanders zowel cultuur bezoekt, áls beoefent, áls de cultuursector ondersteunt. Het bezoeken én beoefenen van cultuur lijkt een voorwaarde te zijn voor mensen om de cultuursector ook te gaan ondersteunen (door bijvoorbeeld donaties of vrijwilligerswerk). Aangezien de helft van de Gelderlanders in het afgelopen jaar cultuur bezocht én beoefend heeft, duidt dit op een groot aantal mogelijke ondersteuners van de cultuursector, waar sterker op kan worden ingezet.
Economisch kapitaal
Werkgelegenheid, aantal zelfstandigen en aantal bedrijfsvestigingen in 2023 voorbij het niveau van voor de coronapandemie
Op basis van cijfers van het CBS maken we werkgelegenheid en bedrijvigheid in Gelderland inzichtelijk. De werkgelegenheid in de creatieve sector in Gelderland lijkt zich na de coronaperiode hersteld te hebben. De werkgelegenheid, het aantal zelfstandigen, en het aantal bedrijfsvestigingen zijn niet alleen terug op het niveau van voor de pandemie, maar zijn zelfs verder gegroeid. Deze groei, met name in de subsector Kunsten en cultureel erfgoed, steekt positief af tegen het landelijke gemiddelde. Wél zien we in Gelderland verhoudingsgewijs meer oproepkrachten en kleinere creatieve banen, met minder contracturen, dan in de gehele Nederlandse creatieve industrie. Het aantal zelfstandigen steeg ook tijdens de coronapandemie, met in Gelderland een bovengemiddelde groei van het aantal zelfstandigen vergeleken met het landelijke gemiddelde.
Provinciale uitgaven dalen, uitgaven door gemeenten nemen toe
Op basis van openbare gegevens van het CBS (Cultureel Kapitaal) en informatie van 151 culturele instellingen in Gelderland (Culturele atlas) maken we geldstromen binnen de provincie Gelderland inzichtelijk. In Gelderland lopen de provinciale cultuuruitgaven de laatste jaren terug. In 2017 ging 6,6% van alle provinciale uitgaven naar cultuur, wat toen boven het landelijke gemiddelde van alle provincies lag. In 2023 is dit gedaald naar 4,4%, wat juist onder het landelijke provinciale gemiddelde van 5,7% ligt. Niet alleen is het percentage afgenomen, ook het totale bedrag dat de provincie aan cultuur besteedt, is teruggelopen: van 46,8 miljoen euro in 2020 naar 42,9 miljoen euro in 2021 en 39,7 miljoen euro in 2023. Daarnaast laten de cijfers van de 151 culturele instellingen zien dat de bijdragen van cultuurfondsen en de provincie bescheiden zijn.
Gelderse gemeenten zijn bij elkaar wel meer uit gaan geven aan cultuur. Dit is ook terug te zien in cijfers uit de Culturele atlas: de subsidies stijgen licht en de helft hiervan komt van gemeenten. Deze cultuuruitgaven worden in belangrijke mate gedragen door zeven grotere gemeenten. Niettemin geven Gelderse gemeenten per inwoner duidelijk minder uit dan het landelijke gemiddelde per inwoner en staat daarmee op plek 11 van de 12 provincies (Geldstromen).
De meerjarige cultuursubsidies vanuit het Rijk via de Culturele basisinfrastructuur (BIS) en de Erfgoedwet namen in de planperiode 2021-2024, in lijn met de landelijke ontwikkelingen, gestaag toe voor Gelderland. De meerjarige ondersteuning vanuit de Rijkscultuurfondsen blijft ongeveer gelijk. Rijksgeld via de BIS komt neer op een vijfde van het totaal aan cultuursubsidies en komt vooral (bij producenten van podiumkunsten) in de Groene Metropoolregio terecht.
Alles bij elkaar wordt er in Gelderland vanuit provincies, gemeenten en Rijk per inwoner in vergelijking met andere provincies relatief weinig in cultuur geïnvesteerd. De vraag is hoe dit komt. Waarom doen de provincie Gelderland en de Gelderse gemeenten het minder goed dan vergelijkbare gebieden in andere delen van Nederland? Komt dit misschien doordat Gelderland en de gemeenten meer landelijk zijn, met een paar grote steden die het meeste werk doen? Het is belangrijk om deze vragen verder te onderzoeken in een volgende editie van de monitor.
Eigen inkomsten én lasten van culturele instellingen gestegen tussen 2021 en 2022
Op basis van gegevens uit de Culturele atlas, waarin we informatie van de jaarrekeningen van 151 culturele instellingen in Gelderland bij elkaar brengen, kunnen we geldstromen van en naar culturele instellingen inzichtelijk maken. We zien de totale eigen inkomsten, zoals publieksinkomsten of sponsorinkomsten (en dus exclusief subsidies), van Gelderse culturele instellingen stijgen van 75 miljoen euro in coronajaar 2021 naar 119 miljoen euro in 2022. Vooral film/AV/media, de producenten podiumkunsten en de podia krabbelen sterk op. Het aandeel publieksinkomsten in de totale eigen inkomsten stijgt ook duidelijk.
De totale lasten stijgen sterk tussen 2021 en 2022, vooral bij film/AV/media en poppodia. Dat wordt met name veroorzaakt door de gestegen personeelslasten. De totale lasten dalen bij de visuele kunsten en letteren. Zij zijn waarschijnlijk in afgeslankte vorm uit de coronacrisis gekomen.
Het aandeel eigen inkomsten, afgezet tegen de ontvangen totale subsidies stijgt, vooral bij film/AV/media, visuele kunsten en letteren. Over alle 151 culturele instellingen heen wordt in 2021 43 eurocent en in 2022 66 eurocent zelf verdiend tegenover elke euro subsidie. Vooral de film/AV/media en de poppodia verdienen meer zelf dan zij aan subsidie krijgen. In 2022 zijn hun eigen inkomsten ruim drie keer zo hoog als de ontvangen subsidies (tussen 3,22 en 3,59 euro eigen inkomsten tegenover één euro subsidie).
Verdiepingen
Gelderland heeft voorloperspositie in totstandkoming en ondersteuning van MFCO’s – combineren van verschillende functies blijft een uitdaging
Naast ontwikkelingen binnen domeinen, wordt binnen de culturele sector steeds meer nadruk gelegd op interdisciplinair werken. MFCO’s – cultuurlocaties die domein en soms zelfs gemeentegrenzen overstijgend werken – spelen hierin een belangrijke rol. Tweederde van de 27 MFCO’s heeft te maken met meerdere brancheorganisaties, wat hun domein overstijgende functie benadrukt (Verdieping MFCO’s). Dit illustreert ook een hoge administratieve last, door onder meer verantwoordingen, rapportages en dataverzameling voor verschillende subsidieverstrekkers en brancheverenigingen.
Een bredere benchmark voor alle culturele of maatschappelijke instellingen zou een oplossing kunnen zijn, die ook goed ingevuld kan worden door een instelling die niet uit een combinatie van verschillende branches bestaat. Op de pagina MFCO indicatoren bespreken we de uitdagingen waarmee MFCO’s te maken hebben, en presenteren we een eerste aanzet tot een gedeeld kader (indicatoren) dat de sector als geheel (waaronder MFCO’s) beter in beeld brengt. Interviews met vertegenwoordigers van Gelderse MFCO’s laten zien dat de MFCO’s een groot potentieel hebben voor het oppakken van maatschappelijke opgaven zoals eenzaamheid en mentale gezondheid. De waarde van het combineren van verschillende functies binnen een instelling wordt echter nog niet altijd erkend. Politiek-bestuurlijke processen en verwachtingen, en de verantwoording en gegevenslevering, spelen hierbij een rol (MFCO’s kwalitatief).
Groene Metropoolregio heeft rijkere culturele infrastructuur en meer culturele werkgelegenheid dan andere Gelderse regio’s
Naast een provinciaal beeld, geeft deze editie van de Gelderse cultuurmonitor voor het eerst een regionaal beeld van de zes Gelderse regio’s: Groene Metropoolregio, Achterhoek, Rivierenland, Noord-Veluwe, Gelderse Stedendriehoek en Foodvalley. Hoewel iedere regio een eigen karakter heeft, komt de prominente rol van de Groene Metropoolregio (GMR) in alle kapitalen naar voren. Zo kent deze regio een rijke culturele infrastructuur qua aantallen organisaties en vestigingen, concentreert de werkgelegenheid zich voornamelijk in deze regio en komt Rijksgeld vanuit de BIS vooral in deze regio terecht.
Ondanks verschillen in infrastructuur tussen de regio’s, concluderen we dat er nauwelijks verschillen zijn in cultuurdeelname voor inwoners van verschillende Gelderse regio’s. We zien wel verschillen in draagvlak voor cultuur in de verschillende regio’s. Waar in sommige regio’s het belang dat wordt gehecht aan kunst en cultuur hoger ligt (Groene Metropoolregio en Achterhoek), wat zich in de Achterhoek ook vertaalt in een hogere bestedingsbereidheid, bezoeken inwoners uit andere regio’s minder cultuur (Rivierenland) en zijn inwoners uit de regio’s Rivierenland en Noord-Veluwe ook minder bereid om geld uit te geven aan cultuur. Net als in Foodvalley lijkt in deze twee regio’s de belangstelling voor kunst en cultuur, zoals dat hier gemeten wordt, minder sterk ontwikkeld – al wordt hier wél aanzienlijk meer gelezen dan in andere regio’s.
De nabijheid van grotere steden in de aangrenzende provincies speelt hierbij mogelijk een rol. Kunst en cultuur is bijvoorbeeld eenvoudig af te nemen in nabijgelegen steden als Utrecht en Den Bosch. Het is ook mogelijk dat in deze regio’s de belangstelling voor andere, hier niet gemeten, cultuurvormen sterker leeft. De religieus-politieke samenstelling van deze regio’s kan hierin bijvoorbeeld een rol spelen.
Inkomsten erfgoedinstellingen bestaan voornamelijk uit sponsoring, private fondsen en – in mindere mate – gemeentelijke subsidies
Er is een verkennend onderzoek gedaan naar hoe de erfgoedsector beter in beeld gebracht kan worden (link erfgoedpilot). In een pilot hebben we gekeken naar de 23 erfgoedinstellingen aangesloten bij het Erfgoedplatform Apeldoorn. Het valt op dat de hoeveelheid geld die in erfgoedinitiatieven omgaat, in vergelijking met de culturele instellingen in de provincie, gering is. De inkomsten komen veel vaker uit sponsoring en private fondsen. De subsidie die erfgoedinitiatieven ontvangen komt voornamelijk van de gemeente, nooit van provincie of het rijk. Maar de bedragen, ook van de gemeente, zijn gering. In de relatie tussen initiatieven en gemeente gaat het ook niet per se om geld; het erkennen van de grote lokale sociaal-culturele betekenis van erfgoed is van belang. Er lijkt, althans in Apeldoorn, veel onderling vertrouwen en er wordt regelmatig samengewerkt tussen erfgoedinitiatieven en gemeente. De pilot laat zien dat het van waarde is om erfgoedinstellingen, en andere initiatieven die de cultuur in een lokale gemeenschap vormgeven, de komende jaren te volgen in de monitor. Zo krijgen we ook op lokaal niveau inzicht in financiële stromen, samenwerking tussen overheden en het culturele veld en behoeften van initiatieven.