MFCO’s – het meten en zichtbaar maken

Deze pagina gaat in op de uitdagingen van multifunctionele culturele organisaties (MFCO’s), zoals het identificeren, meten en verantwoorden van hun diverse functies. Daarnaast belicht het de beperkingen van bestaande gegevens en biedt de pagina een eerste aanzet tot meetbare indicatoren. De inzichten zijn gebaseerd op een literatuurstudie en een expertsessie met directeuren van Gelderse MFCO’s.

Inhoudsopgave

Inleiding

Multifunctionele culturele organisaties (MFCO’s) onderscheiden zich door verschillende functies en doelstellingen samen te brengen onder één dak, waardoor ze een breder publiek kunnen bereiken dan organisaties met een enkele functie (Blaker 2022, Broers et al., 2022). Naast culturele en educatieve activiteiten bieden MFCO’s vaak sociale ontmoetingsruimtes en commerciële diensten, zoals horeca of ruimteverhuur (Kok 2019). Dit maakt ze niet alleen een plek voor artistieke expressie, maar ook een sociale ontmoetingsplek (ook wel naar gerefereerd als ‘third place’: een plek naast huis en werk waar mensen zich welkom voelen).

De meest voorkomende combinaties van culturele functies zijn (kunst- en cultuur)educatie in combinatie met een podium of een bibliotheek (Blaker 2022). Daarnaast zijn er combinaties met functies zoals film, museum of expositieruimte, erfgoed, en algemene culturele programmering. De provincie Gelderland is een van de voorlopers bij de totstandkoming en ondersteuning van dergelijke multifunctionele organisaties. In 2022 bracht Atlas Research 23 Gelderse MFCO’s in kaart, met daarnaast vijf nieuwe plannen in ontwikkeling. In 2024 is dit aantal 27, verspreid over de provincie. Voorbeelden van Gelderse MFCO’s zijn Rozet, CODA Apeldoorn, Cultura Ede en Kunstwerk Liemers. 

Het concept van een MFCO gaat verder dan huisvesting delen. Het streeft naar meerwaarde door inhoudelijke samenwerking, dat bijdraagt aan een groter bereik en vernieuwende initiatieven (Kok 2019). Deze veelzijdigheid maakt hen in potentie uiterst geschikt voor het aanpakken van maatschappelijke uitdagingen (Lodewijks 2020), zoals het verbeteren van informele leeromgevingen en het versterken van gemeenschappen. Deze veelzijdigheid geldt niet alleen voor MFCO’s. Zo boden bijna alle bibliotheken in 2023 (en 2024) activiteiten op het gebied van kunst en cultuur aan. Bibliotheken organiseerden in 2023 ruim 87 duizend activiteiten op het gebied van kunst en cultuur, zo’n 22% van het totale aantal activiteiten (Schrijen & Huwaë 2024). Het meten van dergelijke multidisciplinaire samenwerkingen en organisaties vraagt om een zorgvuldige aanpak. 

Leeswijzer
Op deze pagina delen we de inzichten uit een expertsessie met drie directeuren van Gelderse MFCO’s, bespreken we de uitdagingen waarmee MFCO’s en multidisciplinaire instellingen te maken hebben, en presenteren we een eerste aanzet tot een gedeeld kader (indicatoren) dat deze organisaties beter in beeld brengt (de focus op MFCO’s is op verzoek van de klankbordgroep). Het uitgangspunt is een brede benchmark voor alle culturele instellingen, die ook goed ingevuld kan worden door een instelling die niet uit een combinatie van verschillende disciplines bestaat. Voor een verdiepende blik op hoe MFCO’s bijdragen aan maatschappelijke vraagstukken zoals eenzaamheid, en hoe hun relaties met overheden hierover eruitzien, zie de kwalitatieve verdieping van MFCO’s.

Inzicht in MFCO’s

Basisinformatie

In 2022 bracht Atlas Research 23 Gelderse MFCO’s in kaart, met daarnaast vijf nieuwe plannen in ontwikkeling. In 2024 zijn er van de in 2022 geïdentificeerde MFCO’s 27 actief of daadwerkelijk opgericht, verspreid over de provincie. Een groot deel (59%) bevat een bibliotheek, en 41% is aangesloten bij Cultuurconnectie. Maar liefst 67% van de organisaties is aangesloten bij twee of meer brancheorganisaties, wat de complexe positie van MFCO’s benadrukt. Denk aan een hoge administratieve last, door onder meer verantwoordingen, rapportages en dataverzameling voor verschillende subsidieverstrekkers en brancheverenigingen.

MFCO's in Gelderland
Spreiding van MFCO’s in Gelderland – actualisatie van de lijst afkomstig van Atlas Research.

De uitdaging van meten: een complexe realiteit

Het meten van de resultaten en bijdragen van MFCO’s brengt veel uitdagingen met zich mee die voortkomen uit de diversiteit en complexiteit van hun functies en werkwijzen. Specifieke uitdagingen voor MFCO’s zijn:

  • Complexiteit van functies: MFCO’s vervullen vaak meerdere rollen, soms met geïntegreerde functies die moeilijk te onderscheiden zijn. Hierdoor zijn MFCO’s onderling eveneens lastig te vergelijken. 
  • Datakwaliteit: De aangeleverde data door MFCO’s is door bovenstaande complexiteit in sommige gevallen onbetrouwbaar of moeilijk te segmenteren naar specifieke domeinen of functies.
  • Administratieve lasten: De huidige rapportagevereisten zijn gefragmenteerd en leveren zelden bruikbare inzichten op voor de organisaties zelf.
  • Gebrek aan centrale coördinatie: Er is voor MFCO’s geen gedeeld kader of centrale plek waar gegevens worden verzameld en geanalyseerd.


Op dit moment leveren MFCO’s gegevens aan bij verschillende subsidieverstrekkers en brancheverenigingen, maar is er geen gezamenlijk beeld van de organisatie als geheel. Dit betekent dat bijvoorbeeld bezoekersaantallen apart moeten worden gerapporteerd voor een podium of bibliotheek, zonder dat deze data ergens samenkomen. Hierdoor blijft de samenhang tussen de verschillende functies onzichtbaar. Dit is opmerkelijk, aangezien juist de kracht van een MFCO ligt in de samenwerking en integratie van functies. Inzichten in de uitdagingen kan bijdragen aan het verder verstevigen van de ontwikkeling van MFCO’s.

Indicatoren: een eerste aanzet

MFCO’s hebben om bovenstaande redenen behoefte aan een set van basisindicatoren die hun eigen organisatiekenmerken in kaart brengen. Dit biedt handvatten voor hun interne beleid en organisatieontwikkeling, en biedt daarnaast een eerste stap naar het ontwikkelen van een gedeeld kader voor vergelijking en samenwerking.

Thematisch kunnen de indicatoren als volgt geclusterd worden:

  • Organisatie: Aantal werknemers (fte), vrijwilligers en functies.
  • Geldstromen: Eigen inkomsten en subsidies.
  • Cultuuruitingen/activiteiten: Aantal georganiseerde programma’s en activiteiten.
  • Bereik: Bezoekers, samenwerkingspartners en andere manieren waarop ze hun publiek en gemeenschap bereiken.
  • Regionale dekking: Grootte van en aantal gemeenten waarin ze actief zijn.
Bekijk hier de uitgebreidere tabel

Waarden volgens MFCO’s

Hoewel het begrip “impact” veelvuldig opduikt in beleidsdiscussies, blijft het voor veel organisaties nog een abstract en lastig te concretiseren concept. Uit de expertsessie blijkt dat MFCO’s hun bijdrage aan maatschappelijke waarden vooral zien in hun vermogen om verschillende functies en disciplines te combineren, wat hen in staat stelt om op diverse manieren van waarde te zijn. Ze geven aan een belangrijke rol te spelen in het bevorderen van sociale cohesie, educatie en persoonlijke ontwikkeling. Hun kracht ligt volgens de experts in het aanbieden van activiteiten die formeel onderwijs, informele leerprocessen, en culturele expressie samenbrengen. Voorbeelden hiervan zijn projecten die taalontwikkeling ondersteunen via kunst en cultuur, zoals de combinatie van theater en taalbegrip, en initiatieven zoals Lang Leve Kunst, gericht op ouderen, of muziekprojecten waarin creativiteit en techniek samenkomen om leren aantrekkelijker te maken.

Artikel 5 bibliotheken
Deze waarden zijn niet uniek voor MFCO’s en spelen ook een rol bij bibliotheken (Blaker 2022; Schrijen & Huwaë, 2024) of bij multidisciplinaire activiteiten. Sinds 1 januari 2015 is de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob) van kracht. Volgens deze wet hebben bibliotheken de taak om mensen ‘in aanraking te brengen met kunst en cultuur’ (Overheid.nl, 2015). Dit benadrukt de brede culturele rol van de bibliotheek, maar roept ook vragen op over hoe deze taak zich verder ontwikkelt. De invulling van artikel vijf uit de Wsob zou ook mogelijk kunnen leiden tot verdringingsrisico’s voor culturele instellingen, vooral in kleinere gemeenten, waar het goed uitvoeren van de culturele taak door de bibliotheek mogelijk als excuus kan dienen om andere voorzieningen minder te prioriteren. Zeker wanneer de gemeentelijke budgetten onder druk staan. Bibliotheekwerk is in tegenstelling tot kunst- en cultuur wél een wettelijke taak van gemeenten. Dit onderstreept des te meer het zichtbaar (kunnen) maken van de waarden van MFCO’s en andere culturele instellingen.

De veelzijdigheid van MFCO’s biedt mogelijkheden om brede doelgroepen te bereiken, van scholen en jongeren tot gemeenschappen in wijken. Echter, ervaren zij uitdagingen in het zichtbaar maken van deze bijdrage, mede door een gebrek aan integrale evaluatie vanuit beleidsmakers en vanuit brancheorganisaties. Hoewel hiervoor nog geen indicatoren zijn ontwikkeld, is middels interviews wel in kaart gebracht hoe de maatschappelijke waarde van MFCO’s zich in de praktijk uit, en wat daar in het bijzonder de complexiteit van is rondom eenzaamheid, en welke verwachtingen er zijn bij beleidsmakers.

Lees hier meer over in de kwalitatieve verdieping

Hoe nu verder?

Stichting& heeft in 2024 een netwerkagenda gemaakt [link] om de positie van MFCO’s te versterken. Veel MFCO’s voelen zich niet genoeg erkend binnen de huidige netwerken van onder andere brancheverenigingen of subsidieverstrekkers, die vooral per sector zijn georganiseerd. Met deze agenda willen ze meer aandacht vragen voor het beter samenwerken van verschillende culturele functies op lokaal niveau en voor belangrijke onderwerpen die in de huidige beleidsaanpak vaak worden overgeslagen of over het hoofd gezien worden. Deze agenda kan een basis bieden voor verdere samenwerking tussen MFCO’s en beleid. 

De volgende stap is het verder ontwikkelen en verfijnen van de voorgestelde indicatoren, met input van een bredere groep MFCO’s. Daarnaast kan het opzetten van een centrale databank helpen om deze gegevens op een uniforme manier te verzamelen en te delen. Dit biedt niet alleen mogelijkheden voor onderlinge vergelijking, maar geeft ook meer inzicht in de unieke rol en functies van MFCO’s. Met inmiddels ruim 60 participanten groeit Stichting& landelijk door. Het uitzetten van de indicatorenlijst uit de sessie kan een eerste stap zijn in het creëren van een gedeeld kader. Een verantwoordelijkheid die zij ook voelen. 

Verder heeft in 2024 de Boekmanstichting een verkenning gedaan naar het afstemmen van ledenonderzoeken van vier brancheorganisaties (VNPF, CultuurConnectie, Museumvereniging en VSCD). Ook de KB was betrokken, gezien de nationale bibliotheek de uitvoerende partij is voor de gegevensverzameling van de Wsob van Openbare Bibliotheken. Maar liefst 90% van de bibliotheekorganisaties heeft één of meerdere locaties met andere instellingen ondergebracht in een gezamenlijk gebouw (Burgt 2023; Schrijen & Huwaë, 2024). Bij 17% van de bibliotheekorganisaties is er sprake van een MFCO (Schrijen & Huwaë, 2024). Hoewel de brancheorganisaties geen vergaande integratie van vragenlijsten willen, is er wel behoefte aan meer samenwerking met elkaar en met Stichting&. De Boekmanstichting blijft dit gesprek faciliteren, waarbij telkens thematisch een deel van de vragenlijsten van de brancheverenigingen wordt besproken (denk aan: personeel, inkomen, activiteiten etc.).

Meer weten?

Bekijk dan voor MFCO’s ook de kwalitatieve verdieping op maatschappelijke doelstellingen en verhoudingen met lokale overheden.

Kwalitatieve verdieping MFCO’s

Literatuur en dank

Literatuur

Blaker, N., J. Veldkamp, N. van den Berg (2022a) Culturele multifunctionele organisaties : Een exploratief onderzoek naar organisaties met meerdere culturele functies. Amsterdam: Atlas Research.  

Blaker, N., J. Veldkamp, N. van den Berg (2022b) Toekomstplannen : Een inventarisatie van toekomstig culturele multifunctionele organisaties. Amsterdam: Atlas Research.  

Broers, B., R. Brom, S. de Jong, H. Vinken (2022) Cultuur in data: Cultuurmonitor Gelderland 2022. Arnhem: Provincie Gelderland, Cultuur Oost.

Burgt, A. van de & Klaren, M. (2023) Bibliotheekstatistiek 2022. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek (KB).

Bakker, T., M. Goedhart, J. Knol (2024) Rapportage verkenning harmonisering ledenbevraging brancheorganisaties. Amsterdam: Boekmanstichting.

Kok, J. (2019) Handreiking krachtige cultuurkernen. De specie(s) van culturele samenwerking. Utrecht: Cultuurconnectie.

Kunsten 92 (2024) Ongecoördineerde stapel bezuinigingen op kunst en cultuur zorgt voor kaalslag van 350 miljoen. Amsterdam: Kunsten 92. 

Lodewijks, I. (2020) Kwetsbare doelgroepen en de mogelijkheden van een MFO. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek.

NOS (2024) Kunstsector vreest kaalslag: ‘Alle cultuurinkomsten geraakt door kabinetsplannen’. Op. www.nos.nl, 11 september.

Overheid.nl (2015). Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen. Geraadpleegd op 12-12-2025.

Schrijen, B., S. Huwaë (2024) Bibliotheekstatistiek 2023. Den Haag: KB.

Met dank aan:

Bert Frölich (directeur-bestuurder Liemers Kunstwerk), Jenny Doest (directeur Rozet), Ariane Kop (directeur Amphion).

Nieuwe editie Cultuur- en Erfgoedmonitor Gelderland beschikbaar!

Graag presenteer ik u de tweede editie van de Cultuur- en Erfgoedmonitor Gelderland. Én erfgoed dus. Want de Cultuurmonitor uit 2022 gaf inzicht in het cultuurveld, dit jaar hebben we ook erfgoed onder de loep genomen. Want cultuur en erfgoed dragen bij aan immateriële welvaart en identiteit.

Deze tweede monitor geeft een rijk beeld van hoe cultuur en erfgoed er in onze provincie voor staan. Wat is het aanbod aan musea, bibliotheken en culturele instellingen? Hoe worden ze bezocht? Hoe zijn ze verankerd in de samenleving? Hoe worden cultuur en erfgoed gefinancierd? En hoe staat het met het aantal studenten aan culturele opleidingen?

Nieuw dit jaar is dat we per regio kunnen zien hoe het culturele leven zich ontwikkelt. Zo maken we de verschillen én overeenkomsten tussen regio’s in Gelderland zichtbaar. En dat is waardevol, want iedere Gelderse regio heeft zijn eigen verhaal en identiteit. Door die eigenheid te erkennen én te versterken, bouwen we aan een provincie waar cultuur en erfgoed dichtbij zijn en iedereen zich thuis voelt.

De inzichten uit deze monitor helpen ons – samen met gemeenten, instellingen en makers – om gericht te investeren in een culturele infrastructuur die stevig staat én meebeweegt met wat er leeft in de samenleving. Ik nodig u van harte uit om met deze kennis aan de slag te gaan.

Peter Drenth, gedeputeerde provincie Gelderland