MFCO’s kwalitatief

Een steeds multifunctioneler cultureel landschap

De afgelopen decennia is het landschap van culturele instellingen sterk veranderd. Waar bibliotheken, theaters, muziekscholen en andere culturele voorzieningen vroeger vaak als afzonderlijke organisaties opereerden, zien we (in ieder geval in Gelderland) steeds vaker een bundeling van functies in MFCO’s. Deze samenwerkingen zijn ontstaan vanuit de wens (en noodzaak) om middelen efficiënter te benutten, een breder publiek te bereiken en een meer gezamenlijke bijdrage te leveren aan de gemeenschap. Zo vertelt Jenny Doest, bestuurder van Rozet in Arnhem: “We hebben vergaand taal, kunst en erfgoed geïntegreerd. Als je kijkt naar het team onderwijs: daar hebben we taal- en cultuureducatie samengebracht, omdat we denken dat je laaggeletterdheid veel beter kan bestrijden door ook kunst toe te voegen aan taal.” 

Een dergelijke verregaande integratie van de verschillende functies is niet uniform binnen Gelderland. Sommige organisaties functioneren primair als bibliotheek met aanvullende activiteiten, terwijl andere MFCO’s cultuurhuizen zijn die bestaan uit een muziekschool, theater of educatieve programma’s, maar zonder bibliotheek. Uiteraard zijn er ook veel eigenstandige culturele organisaties in de provincie actief, die zich anno nu óók geregeld breder inzetten dan hun eigenlijke kernfunctie. Deze verschillen weerspiegelen de diversiteit in lokale behoeften, beleidskeuzes en ontwikkelingen door de tijd heen. Binnen Gelderland lijkt het werken in MFCO’s een uiting van de inrichting van de provincie (met uitgestrekte gebieden met daarbinnen grotere plaatsen met een groot verzorgingsgebied). Daarnaast is een samenvoeging tot MFCO’s geregeld (ook) om financiële redenen vanuit gemeenten in gang gezet, om de bureaukosten die losse organisaties maken uit te sparen, en/of omdat de gemeente, als eigenaar van veel cultureel vastgoed, op die manier deze beheerslasten terug kan brengen. 

Gesprekspartners geven ook aan dat de mindset in het Gelderse culturele en maatschappelijke veld sterk op samenwerking gericht is. Dit kan ook ten grondslag liggen aan het beeld van Gelderland als provincie waarin veel domeinoverstijgend wordt gewerkt, al dan niet in MFCO-verband. Om deze samenwerkingen tussen verschillende (culturele) organisaties in een gebied goed vorm te (kunnen) geven, uiten gesprekspartners de wens voor een gezamenlijke taal, verhaal of frame. Een uitdaging is namelijk dat de bijdrage van cultuur aan de maatschappij nu niet altijd op eenzelfde manier wordt beschouwd en gezien. Dit zorgt binnen samenwerkingen voor frictie. De gesprekspartners zien dat niet alleen de voormalige losstaande onderdelen, maar ook de aan die functies verbonden netwerken elkaar steeds beter weten te vinden. Dit luidt mogelijk een volgende fase in het werken in MFCO’s, waarbij de MFCO’s nadrukkelijk ook in het netwerk de verschillende disciplines met elkaar verbinden.

Verwachte risico’s voor MFCO’s mét en zonder bibliotheekfunctie, als gevolg van de zorgplicht voor overheden richting de bieb

Na deze korte beschouwing van de ontstaansgeschiedenis van MFCO’s in Gelderland, signaleren gesprekspartners nu dat een volgende uitdaging zich aandient. De aanstaande zorgplicht rondom de bibliotheek, die betrekking heeft op gemeenten en provincies zorgt voor een toegenomen focus op bibliotheken binnen de bestuurlijke wereld. Dit is complex voor zowel organisaties mét als organisaties zonder bibliotheekfunctie, aldus enkele gesprekspartners. Enerzijds voor MFCO’s met een bibliotheekfunctie, waar men signaleert dat de toegenomen focus op de bibliotheek de integrale aanpak, zoals gezien door beleidsmakers en bewoners, kan gaan overstemmen. Anderzijds zien organisaties zónder bibliotheekfunctie dat, bij gelijkblijvende (of slinkende) gemeentelijke budgetten, de wettelijke taak van de bibliotheek zorgt voor een discussie rondom de beschikbare middelen voor de MFCO binnen de gemeente of regio. Zij signaleren hierbij een risico op verdringing van culturele organisaties zónder bibliotheekfunctie. Daarbij signaleren we dat, in het licht van deze ontwikkelingen, gesprekspartners zich afvragen of cultuureducatie en erfgoed óók voldoende ondersteund gaan (en blijven) worden. Nu organisaties met bibliotheekfunctie zoveel aandacht krijgen door de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (Wsob), krijgen zij een (nog) centrale(re) positie binnen het regionale en gemeentelijke culturele landschap.

Uitdagingen rondom multidisciplinair (samen)werken met overheden

Ook buiten de aanstaande zorgplicht voor bibliotheken om, zijn de relaties van MFCO’s met lokale overheden geregeld complex te noemen. De ondersteuning en middelen die een MFCO van een gemeente krijgt, en voor welke precieze taakstelling, kunnen sterk variëren. In de ene gemeente is er veel budget en ruimte om zowel cultureel als maatschappelijk actief te zijn, terwijl een andere gemeente minder middelen biedt of deze vanuit een ander beleidsveld dan cultuur toekent. Verschillende MFCO’s, maar ook andere culturele organisaties, werken over gemeentegrenzen heen, en hebben dan met verschillende gemeenten, ambtenaren en beleidsregels te maken. Het kan dus zijn dat een MFCO van de ene gemeente geld uit cultuurbudget krijgt en van een andere gemeente uit de begroting voor welzijnswerk. Daarbovenop kunnen wisselingen in gemeenteraden en ambtenaren tot vertragingen leiden en de continuïteit verstoren, zo geven verschillende gesprekspartners aan. Mede hierom zijn de vertegenwoordigers van MFCO’s die wij gesproken hebben op zoek naar een gezamenlijk verhaal. Hierin wil men duidelijk kunnen verwoorden wat de meerwaarde is van het werken in MFCO’s, en waarom voor deze organisaties het als één geheel zien van de voormalige afzonderlijke functies van meerwaarde is.

Zorgen om mogelijke dominantie van bibliotheekfuncties in het gehele culturele veld

Een gezamenlijk verhaal, als MFCO’s over hun krachten én uitdagingen, vinden gesprekspartners belangrijk. Om juist ook in tijden van (personele en budgettaire) veranderingen hierover het gesprek met beleidsmakers en de lokale politiek aan te kunnen gaan. Want precies daar wringt regelmatig de schoen, volgens gesprekspartners. De MFCO’s, al dan niet met een bibliotheekfunctie, lopen ertegenaan dat zij in de afgelopen jaren ingezet hebben op het verenigen van al hun (nieuwe) functies, van hun interne organisatie en van het beeld dat er over hen is. Daarbij merken ze dat beleidsmatige en administratieve processen hier (nog) niet op toegerust zijn. Volgens sommigen werkt de toegenomen focus op bibliotheken via de Wsob, en daarmee (bij bezuinigingen, zoals het aanstaande ‘ravijnjaar’) een focus op wettelijke kerntaken van overheden, als een contrastvloeistof hierin. Zo geven verschillende experts aan dat deze focus op de wettelijke kerntaken een verdringingseffect kan veroorzaken. Organisaties met een bibliotheekfunctie krijgen meer ondersteuning, zo vreest men. Omdat bijvoorbeeld processen rondom verantwoording nu nog niet voor alle soorten culturele organisaties, waaronder MFCO’s, even goed integraal in te vullen zijn, blijft het een uitdaging om het geheel aan functies in samenhang te blijven tonen aan beleidsmatige stakeholders. Langs die redenering zou de hele culturele sector, en niet alleen de MFCO’s, kunnen profiteren van verantwoordingssystematieken waarin ook domeinoverstijgende organisaties en hun werkzaamheden in hun volledige breedte en samenhang ondergebracht kunnen worden. Dit is dan ook een aanleiding geweest voor de indicatorenverkenning MFCO’s.

Op zoek naar manieren om multidisciplinaire organisaties als één geheel te (blijven) zien

Gesprekspartners geven aan dat met name de lokale politiek, al dan niet onder druk, tóch graag de verschillende functies los van elkaar bespreekt en beoordeelt. Dit terwijl de opdracht vanuit de lokale politiek bij het ontstaan van de MFCO vaak júist was om te komen tot één samengestelde organisatie, die meer is dan de som der delen. Om de delen van die som dan los van elkaar te beoordelen, voelt voor een aantal gesprekspartners als tornen aan het bestaansrecht van de MFCO’s. Hoe op een samenhangende manier al deze meerwaarden van MFCO’s  in kaart te brengen, die tevens tegemoet komt aan de gesignaleerde bestuurlijke neiging om op functieniveau naar (gecombineerde) organisaties te kijken, zal een uitdaging zijn voor de komende jaren. Onze gesprekspartners van Amphion geven aan om pogingen te ondernemen om hun totale sociale impact in kaart te brengen, bijvoorbeeld door het (laten) uitvoeren van een analyse op de Social Return on Investment (SROI), maar dit is een kostbare exercitie.

Ook het op een gelijkwaardige wijze meenemen en meewegen van de resultaten van andere functies dan de bibliotheekfunctie, is een uitdaging voor de komende tijd. Zo werd er gesproken over een geslaagde MFCO, waarbij er “dan nog vanuit politiek behoefte [is, red.] om dat uit elkaar te trekken: hoe veel mensen gaan naar de bieb, hoe veel naar het museum etc. Terwijl wij juist willen integreren.” Gesprekspartners constateren hierbij dat dit fenomeen samenhangt met landelijke begrotings- en verantwoordingseisen voor gemeenten. Een gesprekspartner brengt onder woorden dat, volgens hen, “bibliotheken niet in hun eentje deze [al dan niet vanuit de Wsob voortkomende, red.] maatschappelijke taken kunnen vervullen, maar daar ook andere culturele functies/organisaties voor nodig hebben”. Culturele organisaties hebben elkaar nodig om de maatschappelijke taken te vervullen die van hen gevraagd worden, of waar zij zich voor willen inzetten.  

Wettelijke kaders bieden houvast voor intern beleid rondom maatschappelijke opgaven

Zoals gezegd zorgen de ontwikkelingen rondom de zorgplicht voor bibliotheken voor een verschuiving in het lokale speelveld voor culturele organisaties – gecombineerd of niet, en met of zonder bibliotheekfunctie. Maar naast deze directe invloed op de bestuurlijke context, heeft de Wsob, zo geven gesprekspartners aan, daarbij nog een inhoudelijke invloed op MFCO’s met een bibliotheekfunctie. Deze wet stelt namelijk dat iedere organisatie met een bibliotheekfunctie moet voldoen aan vijf taken: het beschikbaar stellen van kennis en informatie, het bieden van mogelijkheden voor ontwikkeling en educatie, het bevorderen van lezen en kennismaking met literatuur, het organiseren van ontmoeting en debat, en het laten kennismaken met kunst en cultuur. Deze vijf taken bieden voor MFCO’s ook houvast voor organisatiebrede beleidskeuzes. Zo legt Bert Frölich, bestuurder bij Kunstwerk Liemers, een MFCO met daarbinnen ook een bibliotheek uit: “De vijf thema’s die in die wet voorkomen zijn goed toe te passen op andere onderdelen [van Kunstwerk, red.]. Theater heeft ook uiteindelijk iets maatschappelijks, of dat nou het verhaal is over een maatschappelijk onderwerp, of iets theatraals dat vertolkt wordt, of dat het een amateurproductie is die daar op het podium neergezet wordt, waardoor mensen samenwerken en creatief bezig zijn. Het is een ontspannen vrijetijdsbesteding en er zit iets tegen eenzaamheid in.” Dit maatschappelijke aspect beperkt zich niet alleen tot theater, maar geldt ook voor andere kunst- en cultuurvormen: “Het is iedere keer het bewustworden en daarna het ontwikkelen en opzetten van educatieve projecten. Eigenlijk zijn we doordrongen van het maatschappelijke effect.”

De culturele aard van de aanpak is de belangrijkste afweging voor het al dan niet inzetten op het verminderen van eenzaamheid

Net als in de verkennende gespreksronde onder gecombineerde instellingen in de Cultuurmonitor Gelderland 2022, is de afweging over hoe, en welke, maatschappelijke opgaven tot doel van de organisatie te bestempelen, nog altijd actueel. Eveneens in 2022 werd gesignaleerd dat gemeenten steeds meer inzet op maatschappelijke doelen van de MFCO’s (en andere culturele organisaties) zijn gaan vragen. Om hier meer inzicht in te krijgen, zijn deze vragen anno 2024 nogmaals gesteld – ditmaal met een focus op eenzaamheid c.q. mentale gezondheid. De gesprekspartners beaamden dat dit een op het moment actueel thema is, zowel vanuit de sociale meerwaarde die cultuurdeelname kan bieden, als ook gesprekken over ontmoetingsplekken die op dit moment in het land gevoerd worden. 

Toch ziet niet iedereen een rol voor de MFCO weggelegd in het bestrijden van eenzaamheid als een eigenstandig doel: ”Dat vind ik een mooie discussie, of ik dat zou moeten willen”, stelt Bert Frölich, ”Want je zit soms ook wel heel erg op het vlak van een welzijnsorganisatie, en wat wij doen valt meer in de activiteitensfeer binnen zo’n instituut”. Zo organiseert Kunstwerk wel activiteiten waar mensen elkaar kunnen treffen, zoals een kunstcafé of muziekgroep, maar daarbij is eenzaamheid bestrijden niet het hoofddoel van de activiteit– het hoofddoel blijft hierbij het aanbieden van cultuurdeelname.

Daarmee raakt Frölich aan een fundamentele vraag, want in hoeverre is het aan multifunctionele culturele organisaties om een rol te spelen in het maatschappelijke veld? Verschillende bestuurders delen de ervaring dat zij zich zo breed hebben ontwikkeld, dat het lastig kan zijn voor gemeenten of partnerorganisaties om te bepalen wanneer zij wél bij de MFCO aan kunnen kloppen met een vraag of project – en wanneer niet. “We moeten ook niet te ver naar dat hele maatschappelijke doorgaan, want je moet ook gewoon nog naar een fijne theatervoorstelling kunnen gaan’, deelt Bert Frölich. Hij geeft aan dat diens organisatie steeds vaker in het maatschappelijke veld actief is, maar dat Kunstwerk zijn best doet om de culturele kant van de organisatie centraal te blijven stellen – juist het culturele als vertrekpunt hebben ríchting maatschappelijke onderwerpen, maakt de aanpak van MFCO’s in het maatschappelijke veld uniek, zo stelt ook Jenny Doest.

Andere organisaties zoeken nadrukkelijker het maatschappelijke domein op, met culturele activiteiten als interventie. Zo heeft Amphion Cultuurbedrijf een programma dat als doel heeft om eenzaamheid te bestrijden: ”We nemen deel aan een sociaal-artistieke samenwerking waarbij we wekelijks een kunstenaar inzetten in de wijk. Zo proberen we mensen achter de voordeur weg te krijgen. We geloven sterk dat iets met kunst doen een bijdrage levert aan je positieve gezondheid, dus ook aan het mentaal welbevinden.” In het project kunnen jong en oud deelnemen aan verschillende kunstvormen: “Schilderen, muziek maken; het is elke keer wat anders. Het grappige is dat er nu een soort art communities zijn ontstaan, en dat de mensen daarin echt naar elkaar omzien. Dus eenzaamheid wordt daar erg mee aangepakt.”

Belangrijk voor de keuze voor MFCO’s om een maatschappelijk(e) vraag of project wel of niet op te pakken, is volgens de gesprekspartners het startpunt: de basis van (de werkwijze van) een project moet volgens de MFCO’s in het culturele veld liggen. Vervolgens bestaan er verschillende invullingen hiervan, waarbij ingezet wordt op cultuurparticipatie als middel, en/of waarbij de maatschappelijke meerwaarde van culturele activiteiten als (weliswaar belangrijke) bijvangst gezien wordt. De vraag moet dan dus wél vanuit een cultureel oogpunt aangevlogen kúnnen worden. “Men wil graag dat we veel meer outreaching de digitale gezondheid van ouderen gaan verzorgen, al is dat vanuit het ouderenbeleid bezien”, zo vertelt Jenny Doest, over een project waarover Rozet in overleg is, omdat de maatschappelijke meerwaarde hiervan wel sterk past bij hun kern.  

Van complexiteit naar een compleet beeld: drie aandachtspunten voor onderzoek

Uit de gesprekken signaleren we, anno 2024, een spanningsveld tussen enerzijds de MFCO’s die zo geïntegreerd mogelijk aan de slag willen gaan, en anderzijds overheden die geconfronteerd worden met een neiging (of noodzaak) om te focussen op de (voormalige) losse functies van de MFCO. Het volledig samengaan als MFCO’s, in de zin van het samenbrengen van functies is sinds 2022 verder gevorderd. Gesprekspartners geven daarbij aan dat er nog veel te winnen valt waar het gaat over rapportage en verantwoording van prestatieafspraken en budgetten, al dan niet via de verschillende brancheverenigingen waar zo’n organisatie lid van kan zijn. De zoektocht naar een modus om in de volledige breedte te spreken (en te verantwoorden) over de culturele én maatschappelijke waarde van het werken in MFCO’s gaat verder in MFCO’s – het meten en zichtbaar maken.

• We raden aan om eerdere onderzoeken rondom de aantallen en functies van gecombineerde organisaties, op een gedegen manier te herhalen.  Daarbij adviseren we om dit op landelijke schaal aan te vliegen, zodat er in de toekomst meer duidelijk wordt over mogelijke verschillen tussen provincies in de samenstelling van deze multifunctionele organisaties. 
• De Cultuur- en Erfgoedmonitor Gelderland kan bij het ontwikkelen van deze gezamenlijke modus een rol blijven spelen. Door de samenstelling van organisaties met specifieke expertises kan hiermee in samenspraak gebouwd worden aan een nieuwe systematiek. De, door de gesprekspartners gesignaleerde, grote ervaring in Gelderland met het werken in samengestelde organisaties van allerlei pluimage, wordt als kans gezien om hier in Gelderland een voortrekkersrol in te pakken. 
• Een herhaald kwalitatief onderzoek hierover, al dan niet met een wisselend focuspunt, kan van grote meerwaarde zijn voor het opbouwen van het gezamenlijke ‘verhaal’. We bevelen aan om deze gespreksronde (in enige vorm) een vast onderdeel te laten worden van de monitor. Ook daarmee zou Gelderland een (in het land unieke) voortrekkersrol gaan vervullen, gezien signalen en dynamieken zich niet altijd laten vertalen tot kwantitatieve indicatoren.

Eenzaamheid blijft een actueel thema, maar cruciaal om via culturele aanpak aan te kunnen vliegen

Deze rondgang focuste zich op de rol van MFCO’s in het vraagstuk van eenzaamheid en een verslechterde mentale gezondheid in de samenleving. Hierover concluderen we dat dit onderwerp actueel is, en op de radar staat bij de verschillende gesprekspartners. Vaak wordt hier nu aan bijgedragen via de ‘bijvangst’ van het zijn van een culturele organisatie, zoals het faciliteren van ontmoeting door middel van culturele activiteiten. Als inzet hierop van de organisaties gevraagd wordt (door overheden of maatschappelijke partners), is het belangrijk dat de vraag vanuit een culturele aanpak aangevlogen kan worden.  Al hebben we ook gezien dat organisaties ook programma’s met ‘cultuur als middel’ opzetten. Maar ook dan geldt: als de aanpak maar cultureel kan, en mag, zijn. Een interessant aanknopingspunt is de in de Wsob vastgestelde taak voor bibliotheken om ‘ontmoeting en debat’ te faciliteren. Hierdoor kan het beleid van MFCO’s met een bibliotheekfunctie mogelijk in de toekomst nadrukkelijker hierop gefocust worden, maar dient de ontmoetingswaarde van organisaties zonder een bibliotheekfunctie hierbij niet ondergesneeuwd te worden, waar het dit vraagstuk betreft.

Literatuur

Blaker, N., J. Veldkamp, N. van den Berg (2022a) Culturele multifunctionele organisaties : Een exploratief onderzoek naar organisaties met meerdere culturele functies. Amsterdam: Atlas Research.  

Blaker, N., J. Veldkamp, N. van den Berg (2022b) Toekomstplannen : Een inventarisatie van toekomstig culturele multifunctionele organisaties. Amsterdam: Atlas Research.  

Broers, B., R. Brom, S. de Jong, H. Vinken (2022) Cultuur in data: Cultuurmonitor Gelderland 2022. Arnhem: Provincie Gelderland, Cultuur Oost.

Bakker, T., M. Goedhart, J. Knol (2024) Rapportage verkenning harmonisering ledenbevraging brancheorganisaties. Amsterdam: Boekmanstichting.

Met dank aan:

Jenny Doest (Rozet), Bert Frölich (Kunstwerk), Anita Erkelens en Maria van der Post (Amphion Cultuurbedrijf), en de leden van de klankbordgroep.