Gelderse Stedendriehoek

Regio

Met 297.915 inwoners is de Gelderse Stedendriehoek de derde regio van Gelderland. De regio bestaat uit 5 gemeenten: Apeldoorn, Zutphen, Voorst, Brummen en Lochem. Deze gemeenten variëren sterk, van de bosrijke stad Apeldoorn met 168.211 inwoners tot het landelijke Brummen met 21.286 inwoners. Gemeenten en het culturele veld werken samen via het Cultuur- en Erfgoedpact Gelderse Stedendriehoek. 

In het kort

  • De Gelderse Stedendriehoek neemt een middenpositie in wat betreft aanwezige infrastructuur voor erfgoed. In deze regio bevinden zich relatief minder bibliotheken, musea en bioscopen dan in andere Gelderse regio’s.
  • Inwoners van deze regio zitten qua cultuurdeelname, lidmaatschap en steun en het belang dat aan cultuur wordt gehecht in lijn met het provinciaal gemiddelde. Wel geven inwoners van de Gelderse Stedendriehoek hogere cijfers voor zichtbaarheid en diversiteit van het aanbod en doen minder aan erfgoedbezoek en erfgoedbeoefening in groepsverband.
  • Voor werkgelegenheid en bedrijvigheid neemt deze regio een sterke middenpositie in.
  • In 2021 maken de eigen inkomsten van culturele instellingen in deze regio 59% uit van de verkregen subsidies, ofwel voor elke euro subsidie verdienen de instellingen zelf 59 eurocent.
  • Net als in andere Gelderse regio’s komen de subsidies met name van gemeenten.

Cultureel kapitaal

In dit deel brengen we data over de culturele infrastructuur in de Gelderse Stedendriehoek in beeld. In de Stedendriehoek bevinden zich in vergelijking met andere Gelderse regio’s het laagste aantal bibliotheekvestigingen (inclusief servicepunten), zowel in absolute aantallen als per 100.000 inwoners. Dit aantal daalt ook over de jaren: waar er in 2018 nog 4,8 vestigingen per 100.000 inwoners waren, is dit in 2023 gedaald naar 4 vestigingen (CBS en KB 2024). De regio staat daarmee sinds 2019 op plek 6. Gezien de wettelijke verankering van bibliotheekvoorzieningen op gemeentelijk niveau zijn er geen grote verschillen zichtbaar tussen gemeenten in deze regio wat betreft afstand tot een openbare bibliotheek (CBS 2025).

In 2023 | Bron: CBS en KB 2024 (maatwerk)
De gemiddelde afstand (km) van alle inwoners in een gemeente tot een bibliotheek in 2022, berekend over de weg | Bron: CBS 2025

Volgens cijfers van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed bevinden zich in de Gelderse Stedendriehoek slechts 8 musea in 2023 (RCE 2024). Zowel in absolute aantallen als per 100.000 inwoners heeft deze regio het laagste aantal musea in vergelijking met andere Gelderse regio’s. In 2023 hoefden inwoners uit Zutphen het minst ver te reizen naar het dichtstbijzijnde museum met een gemiddelde afstand van 2,3 kilometer. De grootste afstand moest worden afgelegd door inwoners van gemeente Brummen met een gemiddelde afstand van 10,1 kilometer (CBS 2025). In komende edities hopen we meer inzicht te krijgen in het aanbod van musea op regionaal niveau.

In 2023 | Bron: RCE 2025
In 2023 | Bron: RCE 2025
De gemiddelde afstand (km) van alle inwoners in een gemeente tot een museum in 2023, berekend over de weg | Bron: CBS 2025

Wat betreft erfgoed komt deze regio op een middenpositie uit in vergelijking met andere regio’s. In absolute aantallen staat deze regio op plek 3 wat betreft het aantal rijksmonumenten, met 1077 rijksmonumenten in 2023. Kijken we naar het aantal rijksmonumenten per 100.000 inwoners dan komt deze regio op een tweede plek uit in vergelijking met andere Gelderse regio’s. In 2023 bevonden zich 6 beschermde stads- en dorpsgezichten in deze regio (RCE 2024). Als we dit plaatsen in de context van het inwonersaantal komt deze regio daarmee op plek 4 uit in vergelijking met andere regio’s. In komende edities hopen we meer inzicht te krijgen in erfgoedverenigingen. 

Klik op de schakelaar 'per 100.000 inwoners' voor een ranking. Rivierenland heeft de meeste rijksmonumenten per inwoner, ruim boven de Groene Metropoolregio die in absolute aantallen meer heeft. | In 2023 | Bron: RCE 2025
Onderstaande gegevens geven de absolute aantallen weer in 2023. | Sinds 2017 is dit aantal voor alle regio's onveranderd | Bron: RCE 2025

Voor de podiumkunsten zijn weinig data beschikbaar die een volledig beeld geven op regionaal niveau (zie stoplichtenmodel). In absolute aantallen bevinden zich in de Gelderse Stedendriehoek in 2023 één poppodium dat is aangesloten bij de VNPF en 4 theater- of concertgebouwen die zijn aangesloten bij de VSCD. Gegevens van Gelderland in Kaart van Poppunt Gelderland laten echter al zien dat er in de verschillende regio’s veel meer podia en festivals aanwezig zijn die niet inzichtelijk worden met deze data. Het CBS stelt op gemeentelijk niveau wel data beschikbaar over de afstand die inwoners gemiddeld af moeten leggen naar de dichtstbijzijnde locatie voor podiumkunsten (exclusief festivals) en het dichtstbijzijnde poppodium. Inwoners uit Apeldoorn moeten voor beide de kleinste gemiddelde afstand afleggen (respectievelijk 4,0 en 4,1 kilometer). Inwoners uit gemeente Brummen moeten daarentegen het verste reizen voor beide vormen (respectievelijk 10,8 en 18,7 kilometer) (CBS 2025).

In 2023 en 2024 | Bron: VNPF (maatwerk)
De gemiddelde afstand (km) van alle inwoners in een gemeente tot het dichtstbijzijnde poppodium in 2021, berekend over de weg | Bron: CBS 2025
De gemiddelde afstand (km) van alle inwoners in een gemeente tot de dichtstbijzijnde locatie van podiumkunst in 2021, berekend over de weg | Bron: CBS 2025

Volgens cijfers van de Nederlandse Vereniging van Bioscopen en Filmtheaters (NVBF) bevonden zich in 2024 4 bioscopen in de Gelderse Stedendriehoek. Bekeken per 100.000 inwoners komt de regio daarmee op een 5e plek uit in vergelijking met andere Gelderse regio’s. De bioscopen kennen echter een relatief hoge potentiële capaciteit. Zowel in absolute aantallen als per 100.000 inwoners staat deze regio op plek 3 wat betreft het aantal bioscoopstoelen. Wat betreft het aantal bioscoopschermen (16 in 2024) komt deze regio zelfs op een tweede plek uit in vergelijking met de andere regio’s. In komende edities hopen we meer inzicht te verkrijgen in ontwikkelingen over de tijd: data hierover is tot op heden niet beschikbaar op regionaal niveau. Inwoners uit Lochem legden in 2023 gemiddeld de grootste afstand af naar de dichtstbijzijnde bioscoop in vergelijking met andere gemeenten in de regio (12 kilometer). Inwoners uit Zutphen hoefden het minst ver te reizen met een gemiddelde afstand van 2,3 kilometer (CBS 2025).

In 2024 | Bron: VNBF (maatwerk)
De gemiddelde afstand (km) van alle inwoners in een gemeente tot een bioscoop in 2022, berekend over de weg | Bron: CBS 2025

Sociaal kapitaal

De Gelderse Stedendriehoek is, als we naar de resultaten uit de cultuurpeiling kijken, een regio die qua cultuurdeelname in lijn is met het provinciale gemiddelde. Zo heeft 90% van de inwoners in het afgelopen jaar minstens één culturele activiteit bezocht. Daarnaast heeft 81% van de inwoners een culturele hobby beoefend – als we gamen, de populairste vorm van cultuurbeoefening daarbij niet meetellen, heeft 64% van de inwoners een culturele hobby beoefend. Van de cultuurbeoefenaars uit de Gelderse Stedendriehoek doet 22% dit in groepsverband. 27% van hen heeft in het afgelopen jaar een of meerdere lessen gevolgd. Ook heeft 70% van de mensen minstens één erfgoedlocatie bezocht, en deed 34% van de inwoners uit de Gelderse Stedendriehoek aan erfgoedbeoefening.

Ook rondom lidmaatschap en steun zien we een relatief gemiddeld beeld: 20% van de inwoners was in het afgelopen jaar lid van een culturele organisatie en 27% van de inwoners heeft de cultuursector gesteund, bijvoorbeeld door geld te geven (16%). 

Wanneer het gaat over het belang dat aan cultuur wordt gehecht, is dat wederom veelal in lijn met het provinciale beeld. Zo vindt 73% van de inwoners kunst en cultuur, en 72% erfgoed, belangrijk voor de samenleving. Cultuurbezoek en -beoefening, en erfgoedbezoek, vormen voor tussen de 32% en de 37% van de inwoners een belangrijk deel van hun leven. Voor erfgoedbeoefening ligt dit percentage op 21%. Ook geeft 85% van de inwoners aan dat er (ruim) voldoende voorzieningen zijn voor hun erfgoedkundige en geschiedkundige activiteiten. De Gelderse geschiedenis en monumenten worden tot slot door 73% van de inwoners als belangrijk gezien voor de Gelderse identiteit.

Dit gemiddelde beeld zien we ook terug in de beoordeling van het Gelderse cultuuraanbod in rapportcijfers – met een 7,5 voor het totale cultuuraanbod, en cijfers tussen de 6,8 en 7,5 voor deelaspecten, zien we ook hier geen afwijkend beeld. Uitzondering hierop zijn de, vergeleken met de andere regio’s, positievere rapportcijfers voor de zichtbaarheid en de diversiteit van het cultuuraanbod. Hierbij geven jongeren uit de Gelderse Stedendriehoek een lager rapportcijfer voor de zichtbaarheid (6,6) en de kwaliteit (7) van het cultuuraanbod dan gemiddeld in de regio. Ouderen in deze regio beoordelen de zichtbaarheid (7,4) en kwaliteit (7,7) juist positiever dan gemiddeld. Lager opgeleiden uit de Gelderse Stedendriehoek geven een hoger cijfer aan de zichtbaarheid (7,4), diversiteit (7,8), en bereikbaarheid (8) van het cultuuraanbod dan gemiddeld onder hun regiogenoten. Middelbaar opgeleiden beoordelen de zichtbaarheid van het cultuuraanbod juist lager dan anderen (6,8).

In bovenstaande percentages en bevindingen, wijkt de Gelderse Stedendriehoek niet statitisch significant af van de andere regio’s. Toch zien we ook enkele aspecten waarop de Gelderse Stedendriehoek verschilt van de andere regio’s en het provinciale beeld. Zoals al genoemd, geven de inwoners van de Gelderse Stedendriehoek hogere rapportcijfers voor de zichtbaarheid en de diversiteit van het aanbod. 

Daarnaast zien we dat erfgoedbeoefening in de Gelderse Stedendriehoek in mindere mate in groepsverband gedaan wordt dan elders – 14% beoefent dit in groepsverband (tegenover 23% in de hele provincie), en 4% doet dit bij een vereniging of stichting (vergeleken met 10% in de hele provincie). Ook zien we een minder groot percentage inwoners dat in het afgelopen jaar onbetaald werk verricht heeft voor een culturele organisatie – dit is 7% tegenover een provinciaal gemiddelde van 11%. Rondom erfgoedbezoek zien we dat een minder groot deel van de inwoners in het afgelopen jaar een historische stad, dorp of gebouw bezocht heeft (57% tegenover 63% gemiddeld). 

Tot slot zien we dat men in de Gelderse Stedendriehoek relatief positiever is over de aanwezigheid van voorzieningen voor culturele en creatieve activiteiten – 10% van hen vindt nog altijd dat er te weinig voorzieningen zijn, maar dit is een minder hoog percentage dan de 15% in de totale provincie.

Economisch kapitaal

Gemeentelijke cultuuruitgaven

Het CBS geeft op basis van landelijk beschikbare bronnen inzicht in de gemeentelijke cultuuruitgaven, met een uitsplitsing naar verschillende domeinen zoals musea, podiumkunsten en media, naast het totaalbeeld. Het onderzoek is gebaseerd op aanvullende uitvragen rond de jaarrekeningen van gemeenten en provincies (Iv3-data). Onderstaande indicatoren zijn ook te vinden in het dashboard, waar je per gemeente en per regio de uitgaven aan cultuur kunt bekijken. Daarnaast biedt het de mogelijkheid om specifieke gemeenten met elkaar te vergelijken op andere domeinen.

Gemeentelijke cultuurlasten in Gelderland in 2023 | Bron: CBS 2024
In 2023 | Bron: CBS 2024
In 2023 | Bron: CBS 2024

Culturele Atlas

In de Culturele Atlas presenteren we recente cijfers over de financiële situatie van culturele instellingen in de regio Gelderse Stedendriehoek. We laten zien hoe inkomsten en subsidies zich tot elkaar verhouden en geven inzicht in de personele en totale lasten. Voor deze analyse hebben we gegevens uit jaarverslagen en jaarrekeningen van 151 culturele instellingen in Gelderland verzameld over de periode 2021-2022. Deze methode sluit aan bij landelijke en regionale cultuurmonitors, zoals in Brabant en Zeeland.

De Culturele Atlas vormt hierbij een aanvulling en verdieping op landelijk beschikbare data. Zo geven de cijfers van het CBS inzicht in de gemeentelijke cultuuruitgaven, uitgesplitst per domein, maar bieden ze geen beeld van de verhouding met overige inkomsten en personele lasten. Op landelijk niveau kunnen we hiervoor gegevens van brancheverenigingen benutten, maar op gemeentelijk niveau is dat (vooralsnog) niet mogelijk. De Culturele Atlas is dus maatwerk en speciaal ontwikkeld voor deze monitor, zodat we per regio een scherper inzicht bieden in de financiële dynamiek van de culturele sector.

Inkomsten

In 2021 is er 14 miljoen euro aan eigen inkomsten en daarvan is 6,7 miljoen euro publieksinkomsten (47%). In 2022 is er 32,6 miljoen euro totaal aan eigen inkomsten waarvan 24,6 miljoen euro aan publieksinkomsten (75%). Het aandeel sponsoring is klein: 0,5% in 2021 en 0,2% in 2022. De totale inkomsten zijn relatief gelijkmatig verdeeld over de verschillende disciplines, c.q. categorieën culturele instellingen. De centra voor cultuureducatie (CKE’s) en bibliotheken hadden in 2021 25% van de totale inkomsten, in 2022 is dat geslonken naar 10%. De film/AV/media-sector heeft een aandeel van 26% in 2021 en 45% in 2022. Bij de poppodia is dat 28% in 2021 en 17% in 2022. Er zijn per discipline redelijk wat verschuivingen in aandeel publieksinkomsten op de totale inkomsten. Bij de musea gaat dat van 77% naar 90%, bij de theaters (overige podia) van 69% naar 90% en bij film/AV/media van 68% naar 97%. Bij de CKE’s en bibliotheken is het stabiel op 47%.

Subsidies

In 2021 hebben de culturele instellingen uit de Gelderse Stedendriehoek voor circa 24 miljoen euro subsidies gekregen. In 2022 is dat 24,3 miljoen euro. De subsidies zijn voornamelijk gemeentelijke subsidies net als in de meeste andere regio’s: 17 miljoen in 2021 (70%) en 17,4 miljoen in 2022 (71%). De CKE’s en bibliotheken en in mindere mate de niet-poppodia, film/AV/media en de poppodia hebben de grootste aandelen in de subsidies: 44% in zowel 2021 als 2022 voor de CKE’s en bibliotheken, 12% in 2021 en 2022 voor de niet-poppodia, 12% voor film/AV/media en 12% voor de poppodia, steeds in beide jaren.

Lasten

In 2021 zijn de totale lasten van de instellingen 33,8 miljoen euro waarvan 13,4 miljoen personeelslasten (40%). In 2022 is dat 52,5 miljoen euro totaal waarvan 16,9 miljoen euro aan personeelslasten (32%). Vooral bij film/AV/media is het aandeel personeelslasten in de totale lasten gedaald: van 31% in 2021 naar 17% in 2022. Bij de overige categorieën is het redelijk stabiel met opnieuw de producenten podiumkunsten als uitschieters naar boven (respectievelijk 65% in 2021 en 61% in 2022). Ook bij de CKE’s en bibliotheken is het relatief hoog: 42% in 2021 en 45% in 2022.

Ratio inkomsten/subsidies

In 2021 maken de eigen inkomsten 59% uit van de verkregen subsidies, ofwel voor elke euro subsidie verdienen de instellingen zelf 59 eurocent. In 2022 is de verhouding 134%, ofwel 1,34 euro tegen elke euro subsidie. De poppodia, de niet-poppodia en film/AV/media verdienen meestal meer dan ze aan subsidie krijgen: 146% in 2021 (een coronajaar!) en 194% in 2022 bij de poppodia, 39% in 2021 tegen 135% in 2022 voor de niet-poppodia en 127% in 2021 tegen 496% in 2022 voor de film/AV/media. Opvallend is ook de positie van een instelling die in de categorie ‘overig’ valt: die verdienen 7,61 euro tegen elke euro subsidie in 2021 en nog eens 3,04 euro tegen elke euro in 2022. Bij de film/AV/media- en de categorie overig gaat het steeds om één instelling. Er kunnen uit deze cijfers geen conclusies getrokken worden die gelden voor alle instellingen in die categorieën.

Werkgelegenheid en bedrijvigheid – CBS Microdata

Bedrijvigheid in de creatieve sector in de Gelderse Stedendriehoek

De creatieve sector in de Gelderse Stedendriehoek omvat 2.580 bedrijfsvestigingen in 2022 – waarvan er 1.120 in de subsector Kunsten en cultureel erfgoed vallen. Deze 1.120 bedrijfsvestigingen beslaan 4% van het totaal aantal bedrijfsvestigingen in alle sectoren in de regio. Er zijn 8,8 bedrijfsvestigingen in de creatieve sector per 1.000 inwoners en 3,8 in de subsector Kunsten en cultureel erfgoed. Wanneer we een rangorde maken van de zes Gelderse regio’s, staat de Gelderse Stedendriehoek op de 2e plek, waar het het aantal bedrijfsvestigingen in de creatieve sector, en in de subsector Kunsten en cultureel erfgoed, per hoofd van de bevolking betreft. Als context: als we naar álle bedrijfsvestigingen in alle sectoren per hoofd van de bevolking kijken, staat de Gelderse Stedendriehoek op plek 3.

In 2022 | Per Regio | Maatwerk CBS Microdata door PON & Telos
In 2022 | Per Regio | Maatwerk CBS Microdata door PON & Telos


Werkgelegenheid in de creatieve sector van de Gelderse Stedendriehoek

Er zijn 2.100 banen in 2022 in de creatieve sector van de Gelderse Stedendriehoek, waarvan 790 in de subsector Kunsten en cultureel erfgoed. Per hoofd van de bevolking bezien, zijn dit 7,1 banen in de creatieve sector per 1.000 inwoners, en 2,7 banen in de subsector Kunsten en cultureel erfgoed per 1.000 inwoners. De 2.100 banen in de creatieve sector bestaan uit 1.520 VTE’s – de subsector Kunsten en cultureel erfgoed beslaat 520 VTE’s. De Gelderse Stedendriehoek staat qua aantal banen én aantal VTE’s per hoofd van de bevolking, in zowel de creatieve industrie als in de subsector kunsten en cultureel erfgoed, op plaats 2. 

Naast de werkenden in de creatieve sector, zijn er ook zzp’ers actief. In 2022 zijn er 1.920 zzp’ers actief in de creatieve sector, waarvan 840 in de subsector Kunsten en cultureel erfgoed. Dit zijn 6,5 zzp’ers in de creatieve sector per 1.000 inwoners en 2,8 zzp’ers per 1.000 inwoners in de subsector Kunsten en cultureel erfgoed. In een rangordening staat de Gelderse Stedendriehoek qua aantal zzp’ers per hoofd van de bevolking, in zowel de creatieve industrie als in de subsector Kunsten en cultureel erfgoed, op plaats 2.

Meer weten?

Bekijk het dashboard voor alle indicatoren op regionaal niveau.

Literatuur

CBS (2024) ‘Detaillering cultuurlasten gemeenten en provincies, 2023‘. Op: www.cbs.nl, 11 november 2024.

CBS (2025) ‘Nabijheid voorzieningen; afstand locatie, regionale cijfers‘. Op: www.cbs.nl, 28 maart.

CBS en KB (2024) ‘Dashboard Bibliotheekstatistiek (Gegevenslevering Wsob)’. Op: www.bibliotheeknetwerk.nl.

RCE (2025) De Erfgoedmonitor. Op: www.erfgoedmonitor.cultureelerfgoed.nl.

Nieuwe editie Cultuur- en Erfgoedmonitor Gelderland beschikbaar!

Graag presenteer ik u de tweede editie van de Cultuur- en Erfgoedmonitor Gelderland. Én erfgoed dus. Want de Cultuurmonitor uit 2022 gaf inzicht in het cultuurveld, dit jaar hebben we ook erfgoed onder de loep genomen. Want cultuur en erfgoed dragen bij aan immateriële welvaart en identiteit.

Deze tweede monitor geeft een rijk beeld van hoe cultuur en erfgoed er in onze provincie voor staan. Wat is het aanbod aan musea, bibliotheken en culturele instellingen? Hoe worden ze bezocht? Hoe zijn ze verankerd in de samenleving? Hoe worden cultuur en erfgoed gefinancierd? En hoe staat het met het aantal studenten aan culturele opleidingen?

Nieuw dit jaar is dat we per regio kunnen zien hoe het culturele leven zich ontwikkelt. Zo maken we de verschillen én overeenkomsten tussen regio’s in Gelderland zichtbaar. En dat is waardevol, want iedere Gelderse regio heeft zijn eigen verhaal en identiteit. Door die eigenheid te erkennen én te versterken, bouwen we aan een provincie waar cultuur en erfgoed dichtbij zijn en iedereen zich thuis voelt.

De inzichten uit deze monitor helpen ons – samen met gemeenten, instellingen en makers – om gericht te investeren in een culturele infrastructuur die stevig staat én meebeweegt met wat er leeft in de samenleving. Ik nodig u van harte uit om met deze kennis aan de slag te gaan.

Peter Drenth, gedeputeerde provincie Gelderland